مسجد نصیرالملک به‌جرئت یکی از زیباترین شاهکارهای معماری ایرانی ـ اسلامی است که قدمت آن به حدود یک قرن و نیم بیش بازمی‌گردد. ساخت این مسجد زیبا در سال ۱۲۵۵ خورشیدی به دستور حاکم وقت شیراز حاج میرزا حسن‌علی‌خان ملقب به نصیرالملک آغاز شد و عملیات احداث آن به سرپرستی میرزا محمدحسن معمار ۱۲ سال به درازا انجامید. مساحت مسجد در حدود ۲۹۸۰ مترمربع است که ۲۲۱۲ مترمربع از آن به زیربنای مسجد اختصاص پیدا کرده دارد.
مسجد در یکی از محلات قدیمی شیراز به نام گود عرب‌ها ساخته شده است. این محله امروزه به سبب توسعه شهری وجود خارجی ندارد و بخش زیادی از ابنیه آن تخریب و نوسازی شده است. ازاین‌رو بایستی جانمایی مسجد را در شرایط کنونی در جنوب خیابان لطفعلی‌خان زند و در نزدیکی مسجد شاه‌چراغ، در کوچه نصیرالملک در نظر بگیریم.
در بخش شمالی، مسجد دارای صحن وسیعی است که حوضی تقریباً مربع شکل از سنگ به همراه فواره‌های سنگی در میانه آن قرارگرفته است. درگاه اصلی دارای طاق‌نمایی بزرگ است که سقف آن توسط استاد میرزا رضای کاشی‌پز شیرازی به طرز باشکوهی با کاشی هفت‌رنگ کاشی‌کاری شده و «ازاره» آن از سنگ گندمک تشکیل شده است. دو درب بزرگ چوبی مجرای ورودی مسجد را تشکیل می‌دهند. درب‌ها درون قابی از سنگ یکپارچه با تزیینات اسلیمی قرارگرفته‌اند و در بالای سردر، یک کتیبه کوچک سنگی نصب است که به خط نستعلیق شعری از شوریده شیرازی بر روی آن درج‌شده که اشاره به تاریخ ساخت بنا می‌کند. جدا از درگاه اصلی، دو ورودی دیگر مسجد را به کوچه جنوبی و صحن امامزاده جلال‌الدین (سیدالحرمین) از نوادگان امام زین‌العابدین (ع) مرتبط می‌سازد.
ورودی اصلی مسجد به یک هشتی آجرساخت منتهی می‌شود که با یک پیچ ۹۰ درجه در سمت چپ به راهروی مسقفی می‌رسد که به حیاط مسجد وصل است. این مسجد دارای دو ایوان است که ایوان شمالی مسجد (ایوان مروارید) با ارتفاع هشت متر را بایستی ایوان اصلی آن دانست، چراکه ایوان جنوبی فاقد کاربری خاصی است و تنها به‌منظور قرینه‌سازی با ایوان شمالی ایجادشده است. در مرکز ایوان شمالی طاق مروارید قرار دارد که یکی از باشکوه‌ترین طاق‌نماهای کاشی‌کاری شده ایران به شمار می‌آید. در این ایوان سه نیم طاق دیده می‌شود که در سه طرف آن قرارگرفته‌اند و راه‌یابی به صحن از سمت چهارم ایوان که فاقد نیم طاق است امکان‌پذیر است. سقف میانی ایوان مقرنس‌کاری شده و به سبک کاسه سازی با پنج کاسه آن را تزئین نموده‌اند.
طاق‌نمای ایوان جنوبی برخلاف شمالی به علت وجود دو در که یکی از آن‌ها به داخل اتاق کوچک و دیگری به دو گلدسته‌ها آن راه دارد تقارن خود را ازدست‌داده است، در حیاط این ایوان نیز حوض سنگی مستطیل شکل با فواره وجود دارد.
مسجد همچنین دارای دو شبستان یکی در غرب (تابستانه) و دیگری در شرق (زمستانه) است. در پشت شبستان شرقی، دری تعبیه‌شده که به چاه بزرگی باز می‌شود که پیش‌ترها به آن «گاو چاه» می‌گفتند، چراکه در این مکان آب از طریق یک گاو تنومند از اعماق چاه خارج و مورداستفاده قرار می‌گرفت. یک حوضچه و یک دالان نیز در این بخش دیده می‌شود. شبستان که از آن امروزه به‌عنوان «موزه اوقاف» استفاده می‌شود، دارای هفت ستون ساده است که در وسط آن قرارگرفته‌اند و سقف با کاشی‌کاری معقلی بر روی آن‌ها مستقر شده است. ایوانی نیز با عرض ۶ متر در جلوخان شبستان قرارگرفته که با ۸ طاق‌نما و ۷ جرز آجری که بر روی آن‌ها آیات قرآنی و نقش‌های گل‌وبته کاشی‌کاری شده شبستان را از حیاط جدا نموده است.
شبستان غربی اما یکی از زیباترین شبستان‌های آجری مساجد ایران است که برای تزئین آن در هنگام ساخت کاشی‌کاری زیبایی با نقاشی‌هایی از گل سرخ بر روی آن کار شده بود که این کاشی‌های زیبا متأسفانه در جریان تعمیراتی که در اوایل حکومت پهلوی دوم در آن صورت پذیرفت با کاشی‌های فیروزه‌ای پوشانده شد.
شبستان دارای ستون‌های سنگی با طرح مارپیچ است که در دو ردیف شش‌تایی به نیت دوازده امام در کنار یکدیگر قرارگرفته‌اند و به‌وسیله طاق‌های چشمه‌ای سقف را نگه‌داشته‌اند و کاربندی‌های آن جلوه بسیار زیبایی به شبستان داده‌اند و در این میان محراب با ایجاد یک فرورفتگی در بدنه چوبی شبستان غربی به طرز بسیار زیبایی خودنمایی می‌کند. هفت در چوبی بزرگ که با شیشه‌های رنگی تزئین شده است شبستان را به صحن مسجد مرتبط می‌کند. عبور نور آفتاب از این شیشه‌ها و تابیدن آن به داخل بر روی کف و نقش و نگار دیواره‌ها و طرح‌های صحن، این مکان را به یک اثر هنری تحسین‌برانگیز تبدیل نموده است که شاید نتوان برای آن بدیلی در جهان جستجو نمود. بر روی سقف نیز طرح ـ نقش گل‌وبته، خطوط اسلیمی و چند آیه از آیات قرآن کریم به خط ثلث عالی دیده می‌شود. طاق و دیوارهای شبستان کاشی‌کاری و کف آن نیز با کاشی‌های فیروزه‌ای پوشانده شده است.
در کاشی‌کاری مسجد نصیرالملک دقت بسیاری به‌کاررفته است و کیفیت اجرای آن به نسبت سایر کاشی‌کاری‌های قاجاریه در حد بالاتری قرارگرفته است. به‌طور مثال در رنگ گل‌های سرخ آن از آب‌طلا استفاده‌شده که همین امر موجب شده تا رنگ قرمز و گلبهی آن علیرغم گذر زمان همچنان شفاف باقی بماند.
این مسجد باشکوه در بهمن ۱۳۳۴ با شماره ثبت ۳۶۹ در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت تا به‌عنوان نمونه بارزی از هنر مسجد سازی ایرانیان در طول تاریخ باقی بماند.
