در روز دوشنبه ۲۳ قوس ۱۳۰۹ خورشیدی، گروهی نویسند‌گان و شعرای هرات به‌ویژه مرحوم عبدالکریم احراری، به‌منظور گردآوری استادان و نوآموزان دانش و ادب و احیای مفاخر فرهنگی خویش در هرات انجمن ادبی را تاسیس کردند و برای رسمیت بخشیدن به این اقدام، اساس‌نامۀ «انجمن ادبی هرات» را طی پیش نهادی به وزارت معارف در مرکز فرستادند. ولی پس‌از مدتی انتظار و تأخیر، جواب منفی مقامات مرکز – ضمن استفسار از هدف تأسیس انجمن ادبی – را دریافت کردند.
مرحوم احراری پس از مدتی دیگر درحالی‌که اجازۀ تأسیس انجمن ادبی به هرات داده نشده بود از ایجاد انجمن ادبی کابل اطلاع یافتند. این یادداشت، سرمقاله شماره بیست‌و‌هفتم سه‌شنبه ۱۵سرطان ۱۳۱۰ روزنامه «اتفاق اسلام» است که با تیتر: کابل هم دارای انجمن ادبی شد، به نشر رسیده است. اکنون سطوری از آن سر مقاله را بر می‌گزینم:
«… هراتی‌ها باید شکرگزار باشند که اولین انجمن ادبی که در افغانستان تأسیس یافته انجمن ادبی هرات بود… پایۀ ادبیات و مؤلفات اهل هرات به‌همگان پوشیده نیست. مجلدهای آثار هرات خدمت بزرگی به ابراز اهل علم و ادب این ولایت نموده؛ نمونۀ ادبیات هرات را هر کسی می‌تواند بفهمد و طبع سلیم و استعداد طبیعی اهالی اینجا خوب‌تر به هر کجا آشکار می‌گردد… بهتر است ادبای کابل از راه مسابقۀ ادبی با صاحبان ذوق ادبی این ولا پیش آیند… امیدواریم مسابقۀ ادبی هرات – کابل- مشهد- تهران- تاجیکستان یک سلسله بندی بوجود آورده و مجلات ادبی با این وسیله تأثیرات خود را در جامعۀ اسلامی ببخشد.
ادبای هرات خیلی شوق مندند که همان مراحم شفقت‌های خصوصی ذات شاهانه که به نسبت انجمن ادبی کابل و تشکیل حقیقی آن صورت‌پذیر شده شخصاً حضور مبارک در معاونت‌های مادی به انجمن ادبی هرات هم عطف‌توجه فرموده مظهر طبع ادبی و سلیقه‌های شعری ساکنین این حدود شوند و سلسلۀ ادبیات را روزبروز محکم و ثابت فرمایند و دراین زمینه طبیعی است اتحاد معنوی اهل علم و ادب درتمام جامعه افغانی ثابت می‌گردد و این خود یادگار مهمی است که در دوره زمام داری اعلیحضرت شهریار عرفان‌دوست انجمن‌های ادبی، خدمات عرفانی خود را به یادگار مساعی ذات شاهانه غازی باقی می‌گذارند.»
به‌هرحال وقتی انجمن ادبی هرات به‌صورت رسمی از بودجه وزارت معارف وقت، گشایش یافت به انتشار مجله‌ای ماهانه همت گماشت؛ چنان‌که در ۱۵ حوت ۱۳۱۰ نخستین شمارۀ مجلۀ ادبی هرات در چهل صفحه و تیراژ چهارصد نسخه در مطبعۀ دانش واقع در چهار باغ هرات طبع و توزیع شد. برگ‌های مجله در سال دوم نشر به شصت صفحه و در سال‌های بعدی به یکصد و بیست صفحه می‌رسید.
انجمن ادبی هرات به گشایش کتابخانه‌ای نیز مبادرت ورزید که دارای دوهزار جلد کتاب ارزشمند بود. به شهادت کلکسیون‌های مجلۀ ادبی هرات، انجمن ادبی هرات برای فعالیت‌های ارزنده فرهنگی کانونی‌گرم و پرتلاش بوده است. دراین انجمن، کنفرانس‌های تنویری پُرارجی دایر می‌شد، مشاعره‌های پُرشوری به‌راه انداخته می‌شد، به‌بحث‌های انتقادی رهیابی در زمینه‌های شعر و ادبیات پرداخته می‌شد، اشعار شاعران شامل در انجمن نظر به‌معیارهای وقت مورد ارزیابی قرار می‌گرفت و بدینسان زمینه‌های شناخت و رشد استعداد و آموزش نوآموزان و راهیان فرهنگ و ادب دیرین سال دری فراهم می‌آمد.
در سال ۱۳۲۰ خورشیدی با بروز مشکلات اقتصادی، طبع مجلۀ مذکور در مطبعۀ هرات مجانی شد اما پول فروش آن مثل گذشته به خود انجمن تعلق داشت. در آن زمان که دوران بحرانی جنگ‌دوم‌جهانی بود، قیمت کاغذ و سایر وسایل طباعتی نیز بلند رفت؛ بدین سبب صفحات مجله ادبی گاهی به ۳۰ صفحه و گاهی به بیست صفحه رسید و قطع آن هم کوچک‌تر شد.
سرانجام در سال ۱۳۲۲ خورشیدی، انجمن ادبی هرات به اثر ضعف بنیۀ مالی از تلاش باز ماند و مجلۀ ادبی هرات در جریان سال ۲۲ بدون بودجه به‌مصرف مدیریت روزنامۀ اتفاق اسلام با دشواری به‌طبع رسید و بعد با رکود کامل مواجه شد. بدین‌گونه انجمن ادبی هرات مدت دوازده سال از ۱۳۱۰ تا ۱۳۲۲ ش. کانون‌گرم دوست‌داران فرهنگ و ادبیات هرات بود و با انتشار ۱۴۴ شماره مجلۀ ادبی هرات خدمات پُرارجی کرد. رؤسا، مدیران و معاونان انجمن و مجلۀ ادبی هرات به شرح زیر بودند:
- قاضی ملا محمد صدیق، رییس افتخاری انجمن (۱۳۱۴ ـ ۱۳۱۰)
- فخرالدین سلجوقی، مدیر (۱۳۱۰- دلو ۱۳۱۱)
- میرعبدالعلی شایق هروی، مدیر (دلو ۱۳۱۱- جدی ۱۳۱۶) سپس رییس انجمن (جدی ۱۳۱۶- حوت ۱۳۲۱)
- محمد ابراهیم رجایی، معاون (قوس ۱۳۱۳- جدی ۱۳۱۶) و بعد مدیر (جدی ۱۳۱۶- عقرب ۱۳۱۸)
- عبدالعزیز حیرت، رییس انجمن (سرطان ۱۳۱۵- جوزا ۱۳۱۶)
- میر عبدالرؤوف ضعیف، معاون انجمن ( جدی ۱۳۱۶- ثور ۱۳۱۷)
- استاد فکری سلجوقی، معاون (ثور ۱۳۱۷- ۱۳۲۰)
- عبدالرزاق فراهی، مدیر (عقرب ۱۳۱۸- ۱۳۱۹)
- گل احمد نور، معاون (۱۳۲۰- اخیر سال ۱۳۲۱)
- محمد هاشم پردیس میوندوال، سرپرست مجله در سال ۱۳۲۲.
منشی عبدالکریم احراری، میرغلام حیدر میرکازرگاه، ذبیح‌الله رسا، عبدالواحد بهره، محمد‌کریم صدیقی، عبدالله احرار، میرجلال‌الدین طبیب، صفرعلی امینی، شیرعلی قانون، دوست‌محمد عسکر، عبدالکریم غلجایی، ذبیح‌الله بسمل، سعدالدین فیضی، محمدحسن شیرین‌سخن، غلام رسول‌نیک‌زاد، ملا نورالدین مفلس، محمدابراهیم سپاهی، میرعطامحمد حسینی، عبدالرؤوف طالع و عده‌ای دیگر که رحمت خداوند بر همه‌شان باد.
کلوپ ادبی هرات
از آغاز سال ۱۳۲۳ تا اخیر سرطان ۱۳۲۷ ش. مشعل انجمن ادبی هرات خاموش بود تا در اسد ۱۳۲۷ انجمن ادبی هرات به‌نام «کلوپ ادبی هرات» و مجلۀ ادبی هرات به‌نام مجلۀ هرات به کوشش محمد ابراهیم رجایی احیا شد.
سرمایۀ ابتدایی کلوپ ادبی هرات مبلغ یک‌صدهزار افغانی بود که توسط عبدالمجید زابلی سابق رییس بانک ملی وقت پرداخته شده بود و مدیریت کلوپ ادبی و مجلۀ هرات را محمد ابراهیم رجایی به‌صورت افتخاری پذیرفته بود.
این بار کلوپ ادبی هرات با سروسامانی بیش‌تر و تجاربی غنی‌تر عرض اندام نمود و در ساحۀ پارک‌بهزاد درکنار آبدات تاریخی در عمارتی جدید مأوا گزید و از همان بدو تأسیس، نخستین شماره «هرات» مجلۀ ماهانه را با قطع ۲۱\۱۸ cm در پنجاه‌صفحه با تیراژ ۴۰۰ نسخه در مطبعۀ اتفاق اسلام هرات به نشر رساند.
کلوپ ادبی هرات افزون بر کتاب خانه‌ای غنی، تالاری نسبتاً وسیع نیز برای گردهم‌آیی و تدویر مجالس علمی و ادبی و تشکیل محافل شعری داشت و به گشایش کورس‌های آموزش زبان‌های عربی، انگلیسی، روسی و پیش‌برد هنرهای خطاطی و نقاشی همت گمارد و به تنظیم تیم‌های ورزشی نیز مبادرت ورزید و تذکرۀ « شعرای معاصر هرات» اثر محمد علم غواص را درسال ۱۳۳۱ نیز به چاپ رساند.
متأسفانه کلوپ ادبی هرات نیز بسان انجمن ادبی هرات از دشواری‌های مالی و طباعتی دور نبود، چنان‌که مجله هرات از سال ۱۳۳۹ تا ثور ۱۳۴۰ تقریباً مدت یک‌سال از نشر باز ماند ولی با وصف آن همه مشکلات، فرهنگیان هرات توانسته‌اند سال‌های سال چراغ آن کانون معنوی را روشن نگهدارند.
کلوپ ادبی هرات در قوس ۱۳۴۱ خورشیدی به‌مناسبت نه‌صدمین سال وفات پیر هرات حضرت خواجه‌عبدالله‌انصاری، کلوپ‌انصاری نامیده شد. کلوپ انصاری تا سال ۱۳۴۵ به حیات معنویش ادامه داد و اما مجلۀ هرات که از زمان تأسیس دورۀ دوم تا ۱۳۴۱ از طرف کلوپ ادبی و سپس تا سال ۱۳۴۳ توسط کلوپ انصاری انتشار می‌یافت، از ۱۳۴۳ که آغاز دورۀ سوم نشراتی آن بود به وسیلۀ مؤسسۀ نشراتی اتفاق اسلام و از سال ۱۳۴۵ ش از جانب آمریت عمومی اطلاعات و فرهنگ هرات به چاپ رسید و در سال ۱۳۶۰ لغو شد.
مدیران مسؤول و معاونان کلوپ ادبی تا سال ۱۳۴۵ و از مجلۀ هرات تا ۱۳۶۰ ذوات آتی بودند:
- محمد ابراهیم رجایی، مؤسس و مدیر افتخاری کلوپ و مجله (۱۳۳۲ ـ ۱۳۲۷)
- استاد فکری سلجوقی، معاون (۱۳۲۷– ۱۳۳۵) و سپس مدیر (۱۳۴۳ ـ ۱۳۳۵)
- استاد فکری سلجوقی، معاون (۱۳۲۷– ۱۳۳۵) و سپس مدیر (۱۳۴۳ ـ ۱۳۳۵)
- محمد علم غواص، معاون (۱۳۳۰ ـ ۱۳۲۷)
- عبدالواحد بهره، مدیر (۱۳۳۵ ـ ۱۳۳۲)
- عبدالکریم احراری، رییس افتخاری کلوپ (در سال ۱۳۳۴)
- سیف‌الدین مستمند سلجوقی، مدیر مجله (۱۳۴۵ ـ ۱۳۴۳)
- عبدالرزاق امیدی، معاون کلوپ (۱۳۳۵) و مدیرمجله (میزان ۱۳۴۵- اسد ۱۳۴۷)
- محمد دلبر سمسور، سرپرست مجله (میزان ۱۳۴۷- سرطان ۱۳۴۷)
- عبدالغنی نیک سیر (سرطان ۱۳۴۸- ۱۳۵۷)
- عبدالجلیل شبگیر پولادیان (۱۳۵۸ تا ۱۳۶۰).
احیای مجدد انجمن ادبی هرات
در دوران حاکمیت حزب خلق، هرچند کارکنان رژیم وقت در هرات کوشیدند تا انجمن نویسنده‌گان را فعال سازند، این اقدامات استقبال نشد و جایی را نگرفت. ولی در حمل ۱۳۷۳ خورشیدی انجمن ادبی هرات – به حیث یک نهاد غیردولتی- فعال شد و تا ۱۳۷۴ بدون کار نشراتی به‌فعالیت خود ادامه داد. در این مدت که منشی انجمن مرحوم سید عبدالرؤف فقیری بود، هر از گاهی محافل شعرخوانی در تالار کتا‌بخانۀ عامۀ هرات برگزار می‌شد.
در ماه حمل ۱۳۷۸به درخواست رییس اطلاعات و فرهنگ وقت و قبولی تعدادی از نویسنده گان و فرهنگیان هرات فعالیت های انجمن ادبی به‌صورت منظم در بخش های شعر، داستان، نقد و پژوهش، ترجمه و ادبیات کودک به‌صورت مستقلانه و دور از فعالیت‌های سیاسی از سر گرفته شد که تاکنون بدون وقفه ادامه دارد.
مسؤولان انجمن ادبی و اورنگ هشتم در دورۀ اخیر»
- احمد ضیاء رفعت که در احیای انجمن ادبی هرات درین دوره نقشی عمده داشت- از ۱۴ حمل ۱۳۷۸ تا پایان سال ۱۳۷۹ رییس انجمن ادبی و مدیر مسؤول اورنگ هشتم
- احمد سعید حقیقی از آغاز سال ۱۳۸۰ ابتدا به‌نام سرپرست و بعد به صفت رییس انجمن ادبی و مسؤول اورنگ هشتم تا سنبلۀ ۱۳۸۱
- محمد مسعود رجایی از ۲۰/۶/۱۳۸۱ تا ۱۳۹۱/۵/۵ به‌عنوان رییس انجمن ادبی و مدیرمسؤول مجله «اورنگ هشتم»
- ولی شاه بهره از سال ۱۳۹۲خورشیدی تا ۱۳۹۵خورشیدی به‌عنوان رییس انجمن ادبی
- دکتر محمد داوود منیراز میزان ۱۳۹۵ خورشیدی تا اکنون به‌عنوان رییس انجمن ادبی هرات.
انجمن ادبی هم اکنون جلسات هفته‌وار نقد شعر و نقد داستان را برگزار می کند. به مناسبت های مختلف فرهنگی و ادبی، معرفی کتاب و نکوداشت از مفاخر فرهنگی گذشته و حال محافلی برگزار می کند و به چاپ شعر و داستان و مقاله هم چنان مبادرت می‌ورزد. افزون براین ها انجمن ادبی از سه‌سال به این طرف دارای سایتی است به‌نام heratla.com و صفحات اجتماعی فیس‌بوک، انیستاگرام و توییتر که اخبار و فعالیت های خویش را از آن طریق منتشر می کند.
