در کوچه‎باغ موسیقی تهران | مرتضی رحیم‎نواز

موسیقی بومی تهران که با عناوین مختلفی چون بیات ری، بیات تهران، خراباتی، داش‎مشدی، باباشملی، کوچه‎باغی، کوچه‌بازاری و… شناخته می‌شود، از جمله کارآواهایی است که عمدتا در میان اهالی تهران و ری متداول بوده و به تدریج با فراز و نشیب‌هایی در سراسر کشور گسترش پیدا کرده و در موقعیت کنونی خود تثبیت شده است.
بیات تهران، گونه‌ای از آوازهای غیر ردیفی ایرانی است که خاستگاه نخستین آن به روستانشینان حاشیه‎ای تهران و ری باز می‎گردد. پیشینه این موسیقی را به عهد صفویه نسبت داده‌اند، با این وجود اطلاع چندانی از سیر تحولی آن وجود ندارد. از این رو است که شکل نخستین آن را بایستی در نغمه‌های روستایی جستجو نمود. این نواها که در ردیف کارآوها دسته‎بندی می‎شوند، نوعی آواز مرسوم در میان کشاورزان و باغداران بوده است. اطلاق کوچه باغی به این گونه از آواز ریشه در همین نکته دارد. بعدها با رشد شهرنشینی که به تخریب باغات تهران انجامید، نام این آواز نیز به صورت غیر رسمی به کوچه بازاری تغییر پیدا کرد.
با رواج این موسیقی در میان کارگران و طبقات فرودست اجتماعی، به تدریج قهوه‌خانه‌ها و پاتوق‌های لوطی‌نشین مرکز تولید و عرضه آن به شمار آمد. شب‎خوانی لوطی‎ها، کلاه مخملی‎ها و باباشمل‎ها در معابر جنوب شهر، لحن آوایی و مضمون این نوع موسیقی را تغییر داد. استقبال عمومی از این شیوه آوازی، استفاده از آن را در پیش پرده خوانی‎ها متداول نمود. با ورود هنرمندان عرصه نمایش به این هنر مردمی، مضامین اجتماعی و حتی سیاسی جای مضامین روستایی و عاشقانه را گرفت و دوره جدیدی از بیات تهران را رقم شد. این دوران تا کودتای ۲۸ مرداد و سقو. ط دولت ملی مصدق ادامه یافت. پس از آن مضامین عامه پسند جایگزین مسائل اجتماعی و سیاسی شد و آواز بیات تهران نیز تحت تاثیر این تغییر گفتمانی، دگردیسی دوباره‌ای را تجربه نمود. نقطه اوج و دوران شکوفایی بیات تهران و آوازهای کوچه بازاری به رواج فیلم‎های فارسی در نیمه نخست سده چهاردهم خورشیدی مربوط است. در این دوره و به ویژه پس از رونق موسیقی لاله‌زاری و تغییر جریان نمایشی از تاترهای روشنفکری به کمدی‎های لاله‎زاری (آتراکسیون) پس از کودتای ۲۸ مرداد، خوانندگان کافه‎گرد با ترانه‎هایی که بسیار مورد توجه و استقبال عامه مردم تهران قرار داشت، به تولید انبوه آثاری پرداختند که امروزه بخش مهمی از موسیقی عامه‎پسند تهرانی را تشکیل می‎دهد. از مشهورترین خوانندگان آواز کوچه باغی در قهوه‎خانه‎ها و پاتوق‌های جنوب شهری می‎توان به افرادی چون رضا باباشملی، اصغرننه، ابرام غزلخون، حسین کبابی و آقا رضا کور اشاره کرد. بعدها و با استقبال عمومی از این آوازها هنرمندان مطرحی نیز به این عرصه وارد شدند. از جمله مهمترین این افراد بایستی به جواد بدیع‌زاده، سعادتمند قمی، عصمت دلکش، عبدالعلی همایون، پرویز خطیبی، ایرج خواجه امیری، حسن شهرستانی، عباس قادری، ناصر مسعودی، ولی‌الله ترابی و مرتضی احمدی اشاره داشت که هر یک به نوبه خود نقش مهمی در معرفی بیات تهران برعهده داشتند.
در این گونه آوازی، چهارپاره خوانی که شیوه‎ای مرسوم در موسیقی مقامی است، بسیار مورد توجه قرار گرفته است. بعدها ظرفیت غزلخوانی نیز به آن افزوده شد و استفاده از آن به قدری معمول شد که حتی نام آن را نیز تحت تاثیر خود قرار داد. متداول شدن این شیوه نقش مهمی در تعریف‎پذیری آواز بیات تهران در تاریخ موسیقی ایرانی ایفا نمود و بقای آن را حتی در دوران افول این آواز در دهه‎های پس از انقلاب اسلامی تضمین کرد.
خاستگاه مردمی این آواز و فراگیری آن در میان کارگران و توده کشاورز به عنوان موسیقی کار، باعث شد تا از بدو امر اشعار در نظر گرفته شده برای آن نیز ساده و سلیس باشد. بخش مهمی از این اشعار به شیوه بداهه سروده شده‌اند. سرایش بخش دیگر نیز بر عهده گروهی از شاعران همچون مهدی سهیلی، حسین بابا مشکین، رضا آگهی، کفاش خراسانی و… بود.
بیان ساده که به ساده‎اندیشی در محتوا ختم می‌شود، از ویژگی‌های مهم و بارز بیات تهران است. در کنار این ساده‌گویی عنصر طنز. هزل‎خوانی نیز بسیار مشهود است.
اگرچه شیوه آوازخوانی در بیات تهران محدود به گوشه یا دستگاه خاصی در موسیقی نیست و بسته به تمایل و توان خواننده می‎توان آن را در بسیاری از دستگاه‎ها و گوشه‎های آواز ایرانی خواند، اما عموما درآمد سه گاه، گوشه مخالف سه گاه و گوشه بیات راجه و یا آواز دشتی بیشترین حجم استفاده را به خود اختصاص داده‎اند.
در خصوص نام این آواز و منشاء انتخاب و رواج آن روایت‌های مختلفی وجود دارد، گروهی بیات تهران را پیشنهاد محمدعلی فروغی (ذکاءالملک) به جواد بدیع‎زاده می‎دانند. عبدالعلی همایون با رد این انتساب، معتقد است که او برای نخستین بار در برنامه رادیویی خود از این آواز با این نام یاد کرده است. با توجه به ضبط نخستین صفحه از بیات تهران در سال ۱۳۱۴ توسط بدیع‎زاده، نقل قول او در کتاب خاطراتش به نظر بایستی موثق‌تر از ادعای همایون در نظر گرفته شود. به ویژه که خود او نیز در خاطراتش فراگیری بیات تهران از بدیع‌زاده را تایید می‌کند.