بوکان و دیگر شهرهای کردنشین استان آذربایجان غربی، در اوایل پیروزی انقلاب اسلامی ۱۳۵۷، درگیرجنگ‌های داخلی شدند. اگر چه این در گیری‌ها در گذشته بوده؛ اما با شکل گیری جمهوری اسلامی در ایران، این درگیری‌ها که با هدف جداسازی کردستان از حکومت شکل گرفته بود؛ به اوج خود رسید.
بوکان یکی از شهرهای کردنشین استان آذربایجان غربی و در مرز میان استان کردستان و آذربایجان غربی قرار گرفته است. از شمال به میاندوآب، از جنوب به سقز، ازشمال شرقی و شرق به شاهین دژ و از غرب محدود به مهاباد است. بوکان با کردستان عراق دارای خط ارتباطی و زمینی است.
شهر بوکان در ۴۶ درجه و ۱۳ دقیقه و ۳ ثانیه طول جغرافیایی و ۳۶ درجه ۳۱ دقیقه و ۱۷ ثانیه عرض جغرافیایی قرار دارد.
بوکان در معنای لغوی، نعل آهنی که به وقت بالای برف در پا کنند.
درباره واژه بوکان، نظریه‌های بسیاری مطرح شده است و بیشتر پژوهشگران کُرد براین باورند، که این واژه کُردی است. با توجه به کشفیات هیئت باستان‌شناسی درسال ۱۳۵۰، درمنطقه بوکان، این شهر از قدیم پادگان اشکانیان و ساسانیان بوده و با وجود گورستان‌های قبل از اسلام و تپه‌هایی که از خاکسترکه نشانه آتشکده عهده زرتشت، در این منطقه بوده است.
بنا به روایتی بوکان را «شارگون»، یعنی شهر کهنه خوانده‌اند و آن شهر در جنوب غربی شهربوکان است؛ که در اثر زلزله ویران و در محل فعلی که نی زار و چشمه‌سار بوده، بوکان را بنا کرده اند.
شماری گفته اند: «بو» به معنی سرزمین و «کان» به معنی معدن است و بوکان به معنی معدن آب زیاد است.
بعضی بوکان را واژه ترکی مغولی دانسته و می‌گویند: مغولان هنگام حمله به این بخش از ایران، چون با مقاومت شدید کُردها روبرو شده اند، خشمگین گشته و کینه کُردان را به دل گرفته، پس از پیروزی نه تنها به کشتار و چپاول، بلکه به آتش کشیدن آبادی‌ها بسنده نکرده، نام آبادی‌ها و شهرها را تغییر دادند، در این زمان بوکان را که از دیگر آبادی‌ها بزرگ‌تر بوده «بیکنه» نامیده اند، که به مرور زمان تبدیل به بوکان شده است.
بعضی نیزبراین باورندکه واژه «بوکان» کوچک شده «بوکه کان» به معنی عروسان است، زیرا درگذشته مراسم عروسی را در کنار چشمه سارها برپا می‌کردند.
ولی واژه بوکان در فرهنگ لغت کُردی به معنی عروس آمده است و در زمان‌های گذشته این شهر به علت دارا بودن آب وهوای جالب و باغ‌های پراز درخت چون عروس زیبا بوده است.
بوکان در میان دورودخانه بزرگ سیمینه رود که در اصطلاح کُردی «تاتاهو» و زرینه رود «جغتو»، واقع شده است.
اراضی شهرستان بوکان کوهستانی است، مهمترین ارتفاعات بوکان کوه استاد مصطفی، کوه برده زرد، کوه نعل شکن، و کوه کل تگه است.
پوشش گیاهی غالب این منطقه مرتعی است. غارسهولان، واقع در جاده بین بوکان و مهاباد به علت دارا بودن جاذبه‌های فراوان، قطب جهانگردی محسوب می‌شود. زبان مردم کُردی سورانی است، ومردم بوکان عمدتأ سنی وشافعی مذهب هستند.
بوکان در زمان ناصرالدین شاه قاجار، روستایی بیش نبوده و در سال ۱۳۲۷، به شهر تبدیل شد. هویت تاریخی بوکان مربوط به قلعه باستانی قلایچی، است که در مجاورت روستای قلایچی، در هشت کیلومتری شمال شرقی بوکان، واقع شده است. این قلعه یکی از مراکز بسیارمهم تمدن ماناها، در هزاره اول پیش از میلاد در حوزه شمال غرب ایران بوده است.
بوکان در جنگ جهانی اول، به اشغال روس‌ها درآمد و پس از انقلاب اکتبر و تخلیه ایران از قوای روس، تا پایان جنگ، تحت تسلط ترک ها، قرار داشت. تا سال ۱۳۲۹، حدود یکصد خانوار کلیمی درشهر بوکان و روستاهای تابعه سکونت داشتند. در سال ۱۳۲۹، همه کلیمیان، ساختمان‌ها و اموال خود را فروختند و به فلسطین اشغالی مهاجرت کردند.
اولین مدرسه ابتدایی دولتی دربوکان در سال ۱۳۰۷خورشیدی، تاسیس شد، قبل از تاسیس مکتب خانه‌های قدیمی وجود داشت.
در سال‌های اولیه پیروزی انقلاب اسلامی و قبل از آغاز جنگ، حزب دموکرات کردستان با سازمان دهی پیش مرگه‌های مسلح، پاره‌ای از مناطق و شهرهای کردنشین در استان‌های آذربایجان غربی و کردستان را به اشغال خود درآورده بود. هنگام شروع جنگ تحمیلی عراق برضد ایران، هنوز بعضی از روستاها و شهرهای کردنشین نزدیک مرز در استان‌های آذربایجان غربی و کردستان در کنترل حزب دموکرات بود؛ شهر بوکان حدود دو سال و نیم در اختیار حزب دموکرات کردستان قرار داشت و نیروهای انتظامی و نظامی جمهوری اسلامی در آن حضور نداشتند. همزمان با جریان جنگ، برنامه‌هایی برای رهاسازی این شهر از دست هم پیمانان حزب بعث عراق تنظیم شد.
آزادسازی شهر بوکان، طی چند مرحله انجام شد.
با آغاز بحران در شهر بوکان، گروه‌های شورشی بارها به مراکز سپاه، ژاندارمری و ادارات دولتی حمله کردند و کنترل شهر را به دست گرفتند، تا این که بوکان در ۱۰ شهریور ۱۳۵۸خورشیدی به کمک یگان‌های ارتش، سپاه، ژاندارمری و با همکاری نیروهای مردمی که از محور سقز، آمده بودند، از کنترل شورشیان خارج شد. با آغاز مذاکرات هیئت حسن نیت، طرف داران گروه‌ها بار دیگر به بوکان باز گشتند ولی به شرارت ادامه دادند. بعد از به نتیجه نرسیدن مذاکرات، عملیات از سه محور برای آزادسازی بوکان آغاز شد.
در عملیات ۱خرداد ۱۳۶۰ خورشیدی، انجام شد، نیروهای سپاه مهاباد، به مقر شورشیان حزب دموکرات در روستای (ساری قمیش)، حمله کردند و ۳۰ نفر از آنان را به هلاکت رساندند. با وجود این امنیت جاده‌ای میاندوآب – بوکان تا مهر ۱۳۶۰ تامین نشد و جاده در کنترل گروه‌های تجزیه طلب بود.
۱۶۰ نفر از نیروهای سپاه به همراه یک گردان از ارتش و تعدادی از پیش مرگان مسلمان کُرد به فرماندهی محمد بروجردی، در ۱۰ مهر ۱۳۶۰، وارد عمل شدند و مرحله به مرحله، جاده میاندوآب – بوکان را از کنترل گروه‌های تجزیه طلب، خارج و مقدمات آزادسازی شهر بوکان را فراهم کردند.
عملیات آزادسازی شهر بوکان، رأس ساعت ۱۶ و با حضور واحد یک حمزه (به استعداد یک گروهان)، گردان جندالله سقز (به استعداد۲۰۰ نفر) و یک گردان از نیروهای تیپ ۲۳ نیروی مخصوص ارتش وفرماندهی سرهنگ علی صیاد شیرازی، فرمانده نیروی زمینی ارتش، که رزمندگان را از پشت جبهه رهبری می‌کردند؛ آغاز شد.
ابتدا رزمندگان اسلام، ارتفاعات نعل شکن، مشرف به شهر بوکان را به کنترل خود درآوردند. در ادامه روز ۱۱ مهر۱۳۶۰، ساعت ۱۱ صبح رزمندگان اسلام از سه محور سقز – بوکان (جنوب)، میاندوآب – بوکان (شمال) و شاهین دژ – بوکان (شرق)، وارد شهر شده و شهر بوکان را آزاد و تا اواخر همان سال به طور کامل پاکسازی کردند.
بلافاصله پس از حضور نیروهای مسلح در شهر، ستاد عملیات غرب کشور برای تثبیت امنیت و جلوگیری از هرج و مرج، با صدور اعلامیه‌ای به مدت ۴۸ ساعت در شهر، وضعیت فوق العاده اعلام کرد. ارتش کنترل و تأمین ارتفاعات مشرف به شهر را برعهده گرفت و نیروهای سپاه، مقرهای حزب دموکرات کردستان و سطح شهر را پاکسازی کردند. سرهنگ حمیدی، فرمانده عملیات منطقه بوکان، طرح و رهبری سرهنگ علی صیاد شیرازی، فرمانده نیروی زمینی ارتش، سرگرد معارف، فرمانده هجوم برای وارد شدن رزمندگان به داخل شهر؛ فرامرز مردانی، فرمانده عملیات پیش مرگان کُرد، در عملیات آزادسازی شهر بوکان، بودند.
مرحله بعدی پاکسازی میاندوآب – بوکان، با نام شهید علی مصطفوی از فروردین ۱۳۶۲، در چند مرحله آغاز شد. مرحله اول عملیات، در نیمه شب ۴ فروردین۱۳۶۲، آغازشد و در طول آن روستاهای قره کند، سیف الدین و چاورچین، از تسلط گروه‌های شورشی خارج شد. مرحله دوم در۹ فروردین ۱۳۶۲ آغاز شد ومقر شورشیان در روستای تازه قلعه، منهدم شد. در مرحله سوم در ۱۳ فروردین ۱۳۶۲ اجرا شد، مقر کومله‌ها در روستای خراسانه منهدم شد و نیروهای خودی، روستای آش گلان، را از تسلط شورشیان خارج و تا روستای کانی طومار، پیشروی کردند.
مرحله چهارم، نیروهای عملیاتی در ۱۷ فروردین ۱۳۶۲، جاده بوکان را تا روستای برهان از کنترل گروه‌های شورشی خارج کردند.
عملیات‌هایی که جهت آزادسازی کامل مناطق کردنشین، از تسلط گروه‌های تجزیه طلب و ضد انقلاب، در مناطق بینابینی که به آزادسازی روستاها و ارتفاعات بسیاری انجامید، عبارتند از: ۱- عملیات شهید صدوقی در ۲۲ تیر ۱۳۶۱، در موقعیت بوکان – تکاب – سقز، منطقه فیض الله بیگی. تأسیسات سدزرینه رود در منطقه فیض الله بیگی، از ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی، در کنترل گروه‌های ضدانقلاب بود؛
- ساعت ۹ صبح سه شنبه ۲۲ تیر۱۳۶۱، یک گردان از تیپ شهدا؛ گردان جند الله بوکان، و یک گردان از ژاندارمری، عملیات را جهت سرکوبی گروه‌های تجزیه طلب و برقراری آرامش آغاز کردند.
- عملیات شهید ثارالله در ۱ شهریور۱۳۶۱، موقعیت بوکان – شاهین دژ – تکاب، در منطقه صفا خانه رویداد، این عملیات ۱۸ روز ادامه داشت.
- عملیات شهید فتحی در ۱۶ شهریور ۱۳۶۱، موقعیت بوکان- سقز، در منطقه ترجان
- عملیات در ۱۹ خرداد۱۳۶۲ در موقعیت بوکان – مهاباد، در منطقع ایل تیمور.
- عملیات شهیدحسینی در ۱۳ شهریور ۱۳۶۲، در موقعیت بوکان – سردشت – بانه در منطقه سلامت.
- عملیات یا زهرا (س)، در ۲۹ بهمن ۱۳۶۲، در موقعیت بوکان- تکاب- سقز در منطقه گل تپه
احمد کاظمی از فرماندهان سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و سرهنگ علی صیادشیرازی درجریان عملیات فتح شهربوکان تلاش‌های بسیاری کردند.
بوکان در سال ۱۳۶۷ خورشیدی، سه بار به وسیله‌ی هواپیماهای عراقی بمباران شد که در این حملات عده‌ای از مردم این شهر شهید و عده‌ای دیگر مجروح شدند. شهر بوکان با قرار گیری برسر راه ارتباطی استان‌های آذربایجان غربی و کردستان از موقعیت جغرافیایی ویژه‌ای برخوردار است. این شهر با داشتن گونه‌های گیاهی مختلف و مرتعی بودن بیشتر به عنوان یک شهر صاحب کشاورزی شناخته می‌شود. از مشهورترین صنایع دستی این شهر می‌توان به: خراطی، منجوق دوزی، پولک دوزی، قالی بافی، سجاده بافی و فرش بافی اشاره کرد؛ ۹۰ درصد فرش‌های این شهر صادراتی است. بوکان دارای کلیه مقاطع تحصیلی از دبستان تا پیش دانشگاهی است، شعبه دانشگاه پیام نور و دانشگاه آزاد اسلامی در این شهر در حال فعالیت است.
