ابرپروژه آبرسانی میان‌مدت به استان خوزستان با عنوان «طرح غدیر» روز گذشته و پس از ۱۳ سال وارد فاز جدید اجرایی شد. افق بلندمدت این طرح سال ۱۴۲۵ است و با توجه به طولانی بودن این مدت زمان که برای انتقال آب از رودخانه‌های کرخه، دز و کارون درنظر گرفته شده است، دولت سیزدهم بنا را بر این گذاشت که یک هدفگذاری «میان‌مدت» انجام داده و بخش انتقال آب از رودخانه و آبگیر «سد دز» را راه‌اندازی کند. طرح انتقال آب از سد دز شامل احداث آبگیر از کانال، احداث بزرگترین ایستگاه پمپاژ آب در کانال پایاب سد دز به ظرفیت ۱۰ مترمکعب در ثانیه، توسعه ایستگاه پمپاژ‌ام الدبس تا مخزن متعادل‌کننده، احداث خط لوله فولادی انتقال آب به طول ۷۴ کیلومتر و با قطر ۲۴۰۰ میلی‌متر، احداث خط انتقال برق و ایستگاه پمپاژ شهید چمران در دو فاز و مجموعا ۵ مترمکعب در ثانیه و خطوط انتقال به طول ۱۰ کیلومتر است. مسوولان وزارت نیرو می‌گویند در همین افق میان‌مدت و با افتتاح پروژه غدیر، آب آشامیدنی ۲۶ شهر و ۱۶۰۸ روستای استان خوزستان و به بیانی دیگر، ۱.۷ میلیون نفر تامین خواهد شد. شهرهایی مانند اهواز، آبادان، خرمشهر، شادگان، سوسنگرد، حمیدیه، رفیع، بستان که قرار است از این به بعد آب «با کیفیت» داشته باشند. مرحله اول طرح آبرسانی غدیر در اهواز در سال ۹۲ و همزمان با نخستین سفر رییس‌جمهور وقت به خوزستان اجرا شد که غرب اهواز را زیر پوشش قرار داد و در سال ۹۵ نیز بخش دیگری از طرح که آب را به دشت آزادگان، هویزه، رفیع و شرق اهواز می‌رساند با حضور حسن روحانی به بهره‌برداری رسید. فاز دوم طرح غدیر نیز با هدف آبرسانی و تامین کامل آب شرب شیرین به مردم شهرستان‌های آبادان، خرمشهر و شادگان از خرداد ماه سال ۹۶ شروع و در تیر ماه سال ۹۷ به بهره‌برداری رسید. تا سال ۱۳۹۸، برای طرح غدیر یک‌هزار و ۸۰۰ میلیارد تومان هزینه شده بود، اما پروژه غدیر نتوانست مشکلات تامین پایدار آب و بالا بردن کیفیت آن در شهرستان‌های تحت پوشش این طرح را برطرف سازد. حالا هم که این طرح در تازه‌ترین فاز خود به بهره‌برداری رسیده، گفته می‌شود که ۶۰درصد پیشرفت فیزیکی در آن صورت گرفته است. در این گزارش نگاهی داریم به ابرپروژه‌ای که قرار است یکی از مهم‌ترین معضلات کنونی ایران در استان خوزستان را برطرف کند. استانی که سه رودخانه پرآب کشور در آن جریان دارند و همواره با مشکلی به نام «کم‌آبی» یا «بی‌آبی» و حتی «آب بی‌کیفیت» روبه‌رو بوده است.
- منبع آب این پروژه کجاست؟
رود دز عامل پیدایش نخستین تمدن‌های بشری در خوزستان است. این رودخانه از رشته کوه زاگرس میانی در جنوب استان لرستان-الیگودرز سرچشمه می‌گیرد و پس از گذشتن از جنوب لرستان و شمال خوزستان در منطقه‌ای به نام بندقیر در جنوب شوشتر به رود کارون می‌پیوندد. در واقع رود دز، یک «سرشاخه» برای رود کارون محسوب می‌شود که روزگاری می‌شد در آن کشتیرانی کرد و امروز با آلودگی زیست محیطی و اثرات ناگوار فاضلاب‌های صنعتی و انسانی بر گونه‌های گیاهی و آبزیان مواجه است. میزان آبدهی (دبی) طرح غدیر، آن‌گونه که در منابع اولیه آمده، ۲۴ متر مکعب بر ثانیه است. به عبارتی در هر ثانیه قرار است ۲۴ متر مکعب آب از سطح آبگیر پشت سد دز برداشت شده و از طریق خط لوله به سمت شهرهای خوزستان روانه شود. این عدد معادل ۲۴هزار لیتر آب است که هر ثانیه قرار است برداشت شود. آبگیری از مخزن سد دز توسط سه دستک بتنی به قطر ۳.۵ متر انجام می‌شود. این سه دستک در دیواره سمت راست مخزن تعبیه شده‌اند.
- چه تاثیری بر سد دز می‌گذارد؟
در سال ۹۱ یعنی ۴ سال پس از تصویب و اجرایی شدن ابرپروژه غدیر، اطلاعات و آماری از شرایط سد دز توسط شرکت «مهاب قدس» مجری این طرح منتشر شد که برمبنای آن، آبگیر نیروگاه سد دز در تراز ۲۷۵ متری از سطح دریا با ظرفیت انتقال ۴۸۰ متر مکعب بر ثانیه در فاصله ۹۵ متری از بدنه سد قرار داشته است. در این زمان متوسط دبی خروجی از آبگیر نیروگاه بیش از ۱۵۰ متر مکعب بر ثانیه بوده است. یعنی ۶ برابر خروجی آب برای طرح غدیر. دو سال بعد، یعنی در سال ۹۳ مطالعات نشان داد که حداکثر و حداقل تراز بهره‌برداری در مخزن سد دز به ترتیب ۳۵۲ و ۳۰۰ متر نسبت به سطح دریا بوده است.
در مطالعه‌ای که توسط دو عضو هیات علمی دانشگاه جندی شاپور دزفول به همراه مدیرعامل شرکت بهره‌برداری از سد و نیروگاه دز انجام شده، مشخص می‌شود که با خارج کردن سطح «آبدهی» طرح غدیر از مخرن سد دز، تراز سطح آب کاهش چشمگیری پیدا کرده است. این پژوهش عنوان می‌کند که در روزهای ۱۳ بهمن تا ۲۳ بهمن ۱۳۹۳ تراز سطح آب پایین‌تر از حداقل تراز بهره‌برداری یعنی ۳۰۰ متر از سطح دریا قرار می‌گیرد.
میانگین کاهش تراز سطح آب ناشی از آبگیر طرح غدیر در سال آبی ۱۳۹۴-۱۳۹۳ حدود ۱۰.۶۸ متر بوده است. در روزهای ۱۶ بهمن تا ۲۶ بهمن ماه ۱۳۹۳، تراز سطح آب ۲۰ متر نسبت به حالت پیش از آبگیری طرح غدیر کاهش پیدا کرده است.
- خشکسالی کار را سخت‌تر می‌کند
مدل‌سازی پژوهش یاد شده نشان می‌دهد که برداشت ۲۴ مترمکعب بر ثانیه از مخزن سد دز در دوره کم‌آبی سبب شده تا در دوره کم‌آبی (۲۰ مهر ماه تا ۳۰ بهمن ماه ۱۳۹۳) تراز سطح آب به ترازی پایین‌تر از حداقل تراز بهره‌برداری از آبگیر سد کاهش پیدا کند. رخدادی که موجب می‌شود تا آبگیری از این سد به مدت ۱۳۰ روز با وقفه روبه‌رو شود.
آیا طراحان ابرپروژه غدیر فکری برای این ۱۳۰ روز کرده‌اند؟ در ۲۴ ساعت گذشته تنها اخبار مربوط به افتتاح فاز جدید این پروژه منتشر شده و خبری از ابعاد فنی و تاثیرات این آبگیری و انتقال آب به پایین‌دست استان خوزستان نبوده است. میانگین کاهش تراز سطح آب دریاچه پست سد دز ناشی از آبدهی به طرح غدیر، همراه با کاهش آورد در دوره خشکسالی حدود ۲۰.۴ متر است. در واقع تراز سطح آب به مدت ۲۲۱ روز پایین‌تر از حداقل تراز سطح آب قرار می‌گیرد. ایران همین الان هم با خشکسالی شدید روبه‌رو است و مدل یاد شده قابل تعمیم به شرایط امروزی است. آیا قرار است در این ۲۲۱ روز انتقال آب از دز به استان خوزستان متوقف شود؟ هیچ برنامه‌ای از طرف مسوولان وزارت نیرو مشخص نشده است.
- رسوب‌گذاری در منبع تامین آب
چالش بزرگ سدهای مخزنی، رسوب‌گذاری و تجمع رسوب در مخازن سدها است. مطالعات نشان می‌دهد که ۷۰۰ میلیون متر مکعب از ظرفیت مخزن سد دز به عنوان اصلی‌ترین منبع تامین آب در طرح «میان‌مدت» غدیر، به علت رسوب‌گذاری از دست رفته و تراز رسوبات این سد به آبگیر نیروگاه نزدیک شده است. رودخانه‌های «سزار» و «بختیاری» دو شاخه اصلی تشکیل‌دهنده رودخانه دز هستند. مسوولان استانی و نمایندگان استان چهار محال و بختیاری سال‌هاست به دنبال برداشت از سرشاخه‌های رود دز هستند. از این رو، اجرای طرح‌های بالادستی که متعلق به استان همجوار چهارمحال و بختیاری است؛ موجب شد میزان آب ورودی به پشت دریاچه سد دز، بیش از ۹درصد کاهش پیدا کند. اگر آبگیر «غدیر» نیز به این اعداد اضافه شود ممکن است هم موضوع انرژی برق‌آبی تحت تاثیر قرار گیرد و هم آبرسانی به دشت‌های پهناور استان خوزستان.
- تنوع بخشی و مشکل «میان‌مدت»
طرح انتقال آب غدیر خوزستان که از سال ۸۷ کلید خورده، قرار بود سه حوضه آبی کرخه، کارون و دز را دربر بگیرد، اما حالا وزارت نیرو با نگاه «ضربتی» به موضوع آب، نام دیگری را روی آن گذاشته و از راهکار «میان‌مدت» صحبت کرده است. اما در عمل چیزی که دیده می‌شود فشار به منابع آبی سد دز بوده. اتفاقی که نه «پایدار» خواهد بود و نه به سود منابع آبی کشور. انجام چنین پروژه‌ای برای آبرسانی به مردم خوزستان که سال‌هاست از آب با کیفیت محروم هستند؛ اقدامی درخور و شایسته بوده و فارغ از جناح‌بندی‌ها و دیدگاه‌های سیاسی جای دفاع دارد. اما باید پرسید که از این به بعد چه اتفاقی رخ می‌دهد؟ آیا برای روز بعد از افتتاح چنین پروژه عظیمی نیز اندیشیده شده و نسبت به تبعات افتتاح‌های زودهنگام هشداری داده شده است؟
