اگرچه بعد از تظاهرات خشونت‌آمیز که با ۳۰ کشته و نزدیک به ۶۰۰ زخمی در روز دوشنبه، ۲۹ اوت همراه بود، آرامش به بغداد بازگشته، اما به نظر می‌رسد عراق به طور اجتناب‌ناپذیری در بن بست قرار گرفته است. این کشور که از زمان تجاوز آمریکا در سال ۲۰۰۳ در یک بحران سیاسی و اجتماعی غرق شده، اکنون به نظر می‌رسد که گرفتار درگیری‌های بین شیعی شده است. علل آن چیست؟ ۲۰ سال پس از سقوط صدام حسین، وضعیت اقتصادی این کشور چگونه است؟ آیا ممکن است که عراق وارد جنگ داخلی شود؟
دیدگاه دیدیه بیون، معاون مدیر موسسه روابط بین الملل و راهبردی (ایریس) و مسئول برنامه خاورمیانه/شمال آفریقا در این موسسه را با هم می‌خوانیم.
خروج مقتدی صدر، رهبر شیعیان از سیاست در روز دوشنبه ۲۹ اوت، باعث برانگیخته شدن درگیری‌های مرگباری در بغداد شد. این وقایع چه چیزی راجع به بحران سیاسی که باعث آشفته شدن عراق و به ویژه جامعه شیعیان شده، می‌گوید؟
قبل از هر چیز، یادآوری این نکته ضروری به نظر می‌رسد که عراق همچنان از پیامدهای تجاوز یکجانبه آمریکا در سال ۲۰۰۳ که منجر به از هم گسیختگی جامعه و دستگاه دولتی این کشور شد، رنج می‌برد. سرنگونی رژیم صدام به بهانه واهی ایجاد دموکراسی باعث واکنش‌های زنجیره‌ای شد. تشدید اختلافات قومی-مذهبی و خطر تجزیه کشور، موفقیت داعش در تسخیر دومین شهر کشور، یعنی موصل که در ژوئن ۲۰۱۴ اتفاق افتاد همگی نشان از مشکلات دولت مرکزی دارد که تحت فشارهای متضاد ایالات متحده و ایران، برای انجام وظایف حاکمیتی خود تقلا می‌کند.
شکست داعش در سال ۲۰۱۷ در خاک عراق باعث امیدواری به عادی‌سازی شرایط شد. با این حال، جنبش اعتراضی اجتماعی در پاییز ۲۰۱۹ و سرکوب متعاقب آن (با حدود ۶۰۰ کشته) به وضوح نشان داد که چالش‌های اجتماعی و سیاسی حل نشده همچنان باقی مانده است. سازماندهی انتخابات مجلس در اکتبر ۲۰۲۱ نه تنها نتوانست باعث تثبیت اوضاع شود، بلکه باعث تشدید تنش‌ها هم شد. برنده این انتخابات، مقتدی صدر، رهبر شیعه، ناسیونالیست و پوپولیست بود که موفق به تشکیل دولت با متحدان سنی و کرد خود نشد و همین هم باعث به هم خوردگی رویه‌ای شد که از سال ۲۰۰۳ نیروهای مختلف سیاسی را در قالب ائتلافی برای تشکیل دولت گرد هم می‌آورد. مبارزه برای نفوذ با گروه‌های مختلف شیعه طرفدار ایران تاکنون از دستیابی به هرگونه راه حل مصالحه‌آمیز جلوگیری کرده است.
دستور مقتدی صدر به نمایندگان جنبش خود برای استعفای دسته جمعی در ژوئن ۲۰۲۲ قماری از طرف این رهبر شیعه بود که برای تقویت جایگاه خود انجام می‌شد. اما مخالفان شیعه او تلاش کردند تا با استفاده از این وضعیت اقدام به تشکیل دولت در غیاب او بکنند. همین هم منجر به اشغال مجلس توسط هواداران مقتدی صدر به مدت چند روز شد. سرانجام اعلامیه او مبنی بر کناره گیری قطعی از سیاست بود – اگر چه این اولین بار نیست که چنین اظهاراتی را بیان می‌کند – که باعث موج جدیدی از خشونت‌ها در روزهای اخیر شد.
آنچه منحصر به فرد به نظر می‌رسد، حتی اگر واقعا بی‌سابقه نباشد، این است که خشونت در حال حاضر در «اردوگاه شیعه» در حال اتفاق است که میان ناسیونالیست‌های طرفدار مقتدی صدر و سازمان‌های طرفدار ایران انجام می‌شود که عمدتا در «چارچوب هماهنگی» قرار گرفته اند.
حامیان مقتدی صدر که نارضایتی خود را با استفاده از سلاح گرم ابراز کرده اند، بیش از همه از گروه‌های مردمی هستند. در حال حاضر، وضعیت اقتصادی عراق چگونه است؟
بدیهی است یکی از اصلی‌ترین تضادهای کشور فقر شدید بخش بزرگی از مردم با وجود ارزش بسیار منابع نفتی است. فساد، بی‌مسئولیتی و رانت بازی هم جوهر نظام کنونی است. منابع دولت به معنای واقعی کلمه توسط احزاب و سازمان‌های سیاسی در جهت حفظ منافع متضاد مورد استفاده قرار می‌گیرد. دولت از اکتبر ۲۰۲۱ به مدت دو سال بدون بودجه مجلس و بدون قدرتی مؤثر سرکار بوده است. علاوه بر تضاد بین ناسیونالیست‌ها و طرفداران ایران که قبلا ذکر شد، مولفه دیگری که باعث شکل گیری مخالفت خشونت‌آمیز می‌شود مربوط به ظرفیت گروه‌های سیاسی بزرگ برای تصرف منابع دولتی به نفع طرفداران خود می‌باشد. این وضعیتی است که به معنای واقعی کلمه گریبان کشور را گرفته است. این وضعیت که به شدت توسط جنبش اعتراضی پاییز ۲۰۱۹ محکوم شد، متاسفانه به هیچ وجه تغییر نکرده است.
یکی از ویژگی‌های جنبش مقتدی صدر داشتن پایگاه مردمی چشمگیر است که ظرفیت بالایی هم برای بسیج شدن دارد. این افراد احتمالا میلیون‌ها نفر از مردم فقیر هستند که مقتدی صدر پول و مناصب دولتی را بین آنها تقسیم کرده است. اما همچنین عضویت در این پایگاه مردمی نوعی غرور در تعلق به جامعه‌ای را ارائه می‌دهد که نماینده آن رهبری با کاریزمای واقعی در میان نیروهای خود است. این تا حدودی توضیح دهنده واکنش‌های خشونت‌آمیز در روزهای اخیر است که با اعلام وی مبنی بر بازنشستگی از سیاست شروع شد، و همین واکنش‌ها هم احتمالا چیزی بود که وی به دنبال آن می‌گشت. در واقع، مقتدی صدر سیاست را رها نخواهد کرد، به خصوص که بحث جانشینی [آیت الله] علی سیستانی، مردی بسیار مسن و بالاترین مرجع مذهبی شیعیان عراق، در راه است. مقتدی صدر با استفاده ابزاری از یک وضعیت اقتصادی بسیار ضعیف، با ایجاد پایگاه مبارزه جوی منضبط و فعال، به عنوان یکی از مولفه‌های اساسی سیاسی عراق در طی سال‌های آینده باقی خواهد ماند.
برهم صالح رئیس جمهور عراق از برگزاری انتخابات زودهنگام حمایت کرده است. مقتدی صدر و رقبای او در «چارچوب هماهنگی» در این مورد اتفاق نظر دارند. اما اگر این روحانی شیعه بخواهد مجلس را برای تقویت آرای اکثریت خود منحل کند، مخالفان او ابتدا خواهند خواست تا قبل از هر چیزی دولت تعیین بشود. به نظر شما آیا برگزاری انتخابات امکان‌پذیر است و امکان خروج از بحران را برای عراق فراهم می‌کند؟
هیچ یک از مولفه‌های فعلی مستعد هیچ گونه خوش بینی و تصور احتمال نتیجه مثبت و کوتاه مدت برای حل بحران نیستند. پاسخ‌های شدیدا سازمانی محدودیت‌های خود را در چارچوب فعلی نشان داده‌اند و متاسفانه نمی‌توانند چشم‌اندازی معتبر برای تثبیت اوضاع ایجاد کنند. تنها راه برای دستیابی به نوعی عادی‌سازی اوضاع سیاسی، ایجاد شرایط برای تشکیل یک دولت فراگیر خواهد بود که نماینده همه اجزای جامعه عراق باشد. امروز این یک تفکر آرمانی غیرقابل انکار است. همچنین چالش توزیع مجدد و برابرتر درآمدهای نفتی وجود دارد. ناگفته نماند که در شرایط اقتصادی این امر غیرقابل تصور است. یک دوره آشفتگی دوباره شروع شده است و ما باید حداقل امیدوار باشیم که تبدیل به جنگ داخلی نشود. به نظر می‌رسد در آینده نزدیک از این خطر اجتناب شود، حتی اگر امکان رمزگشایی از جایگیری ایران، که به طور سنتی برای عراق ضعیف اما نسبتا باثبات تلاش می‌کند، در حال حاضر دشوار باشد. سیاستی که امروز تهران دنبال می‌کند آشکارا در پی مبارزه با جنبش صدر از طریق شبکه متراکم شبه‌نظامیان و گروه‌های سیاسی مختلف است که به طور روشمند در نوزده سال گذشته ایجاد شده‌اند.
همانطور که می‌بینیم، عراق غیرقابل حکومت است و امروز خود را در وضعیت بی‌وزنی سیاسی می‌بیند که در آن همه چیز می‌تواند خیلی سریع به انحطاط کشیده شود.
موسسه روابط بین الملل و راهبردی (ایریس) در سال ۱۹۹۱ میلادی تاسیس شد و از اندیشکده‌های مهم این کشور به شمار می‌رود. این موسسه توانست در رتبه هفدهم برترین اندیشکده‌های جهان در رده‌بندی دانشگاه پنسیلوانیای آمریکا در سال ۲۰۲۰ میلادی قرار بگیرد.
با تشکر از دست اندر کاران مجله ی پر محتوای نیمروز وترجمه ی قابل استفاده فکر کنم سطر سوم کلمه ی سوم عضویت بوده که چاپ اشتباهی عشویت چاپ شده